طرح احیای جنگل و مرتع، درخت داری و درخت کاری
حفاظت و احیای پوشش گیاهی بر اساس مشاهده، مطالعه و ثبت الگوهای طبیعی گیاهان در محدودهی قرق با کمک و مشارکت جوامع محلی و ذینفعان…
ا.م
مجله گیچ احسان gich.ir میرزائی: طرح های درخت داری و درخت کاری از دیرباز در ایران انجام شده است.
باغهای کهن و زندهی ایرانی بیانگر هنر، سلیقه و دانش بومی است. افرادی که میدانستند چطور در تعامل منصفانه با طبیعت به کمک قنات زیباترین باغها را ایجاد کنند.
حتی در خشکترین مناطق، آب گوارا را به نرمی و آرامی از دل زمین بیرون میآورند. اما برخی جوامع روستایی با رفتار منفعت طلبانه، سنتها و پیمانهای کهن خود با طبیعت را شکستند.
عرصههای طبیعی روز به روز فقیرتر و ناتوانتر شده است. مراتع در برخی نواحی رو به بیابانی شدن رفته و جنگلها تا حدی توان زاد آوری و احیای خود را از دست دادهاند.
- توصیه های مهم برای سیزده به در
- طبیعت و طبیعت گردی
- راهنمای رانندگی در شرایط جوی نامساعد
- تکنیکهای بقا در جنگل با دست خالی
- چرا و چطور در جنگل گم میشویم
جایگاه جنگل، درخت و مرتع
احتمالا این ناهنجاری به دلیل نبود مدیران سنتی روستا یعنی همان کدخدا و ارباب است. آداب و رسوم و نحوهی تعامل روستاییان با طبیعت، توسط آنان تبیین میشد.
مراتع در برخی روستاها تا زمان رشد کامل و بذرپاشی گیاهان قرق میشد.
هنگام قرق هیچ دامداری حق چرای دام و برداشت آذوقه از مرتع را نداشت. تا زمانی که گیاهان بذر خود را روی زمین و در هوا پخش میکردند.
این همان فرصتی بود که مرتع برای زادآوری و بقای خود نیاز داشت. اما امروزه چرا و برداشت بی رویه مرتع و جنگل را در سراشیبی نابودی انداخته است.
احیای مرتع و درخت کاری چگونه؟
چطور، کجا، کی درخت بکاریم یا نهال و درخت مد نظر از چه گونهای باشد؟
اینها پرسشهایی است که علاقهمندان همیشه میپرسند. اما شاید بهتر باشد بپرسیم که چطور از داشتههای خود مانند جنگل، مرتع، بوتهها، فضای سبز و… حفاظت کنیم…؟!
این یادداشت نمای کلی از طرح نگارنده برای احیای پوشش طبیعی (درخت گیچ) در روستای گیلی است. این طرح هنوز اجرا نشده.
به امید آن که این طرح مورد توجه دهیاران و شوراها و علاقهمندان قرار بگیرد و اجرا شود.
درخت کاری زیبا است، اما از آن زیباتر و خردمندانهتر، درخت داری است.
شوربختانه طی دهههای گذشته فرایند ریشهکنی و نابودی عامدانه درختان فزونی یافته است. مراتع و زیستگاه حیات وحش تخریب میشود.
فرایند تخریب به واسطهی تردد با انواع خودرو و موتور سیکلت (آفرود) بیشتر شده است.
احیای مرتع و درخت و الگوهای طبیعی
توجه به داشتههای طبیعی و درخت داری امری هوشمندانه است. آن را باید در کنار درخت کاری ترویج و تبلیغ کنیم.
میخواهیم در عرصهی طبیعی* طرح قرق حفاظتی و احیای پوشش گیاهی را اجرا کنیم، حالا باید چه کنیم؟
این یادداشت ذهنیت و نگرش شما را در خصوص درخت کاری رایج تغییر میدهد. چون دیگر قرار نیست مرتع را جنگل کنیم. یا جنگل را به زمین کشت گیاهان دارویی تبدیل کنیم.
هدف این یادداشت حفاظت و احیای پوشش گیاهی یک محدودهی قرق شده است. این کار بر اساس مشاهده، مطالعه و ثبت الگوهای طبیعی انجام میشود.
سپس استفاده از همان الگو برای احیای نقاط آسیب دیدهی محدوده به کمک جوامع محلی و ذینفعان است.
*عرصه طبیعی: غیر مسکونی و غیر کشاورزی، پیرامون شهر یا روستا
۱. کار آخر را اول انجام بدیم، محدودهی قرق را مشخص کنیم.
عرصهی طبیعی روستاها ممکن است چراگاه دام یا در مجاورت زمینها و باغات روستاییان باشد.
یا حریم شهرداری، منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، آستان قدس رضوی و… هم میتواند باشد.
پس اگر در کارمان جدی هستیم باید بتوانیم با موافقت مسئولین محلی و… محدودهای را به عنوان قرق مشخص کنیم.
همینطور ایشان را از گسترش محدودهی قرق بعد از مدتی آگاه کنیم و قول آن را هم بگیریم.
برای نمونه دام داران سنتی مقاومت میکنند، جلب مشارکت پویا و همکاری جدی روستاییان خودش یک پروژه است.
۲. درختان و گیاهان بومی محدوده قرق
این کار یک روز و دو روز نیست. البته میتوانیم از همین فردا به شناسایی و مطالعهی گونههای مختلف گیاهی عرصهی مربوطه برویم.
محدودهی قرق حتما و باید به نسبت دیگر محدودهها در همان عرصه طبیعی از پوشش گیاهی غنیتر و بهتری برخوردار باشد.
مطالعه گیاهان نیازمند ابزار و وسایل خاص خودش است و این کار ممکن است طول بکشد.
توجه ما به پراکندگی و فاصلهی بوتهها و گیاهان، به شرایط رشد، میزان رطوب خاک، شیب زمین و… باشد.
۳. حفاظت جدی از قرقگاه طرح احیا
بحث درخت داری اینجا مطرح میشود. البته ممکن است در محدوده قرق اصلا درخت نباشد، درختچه باشد، یا شاید صرفا بوتههای گون و انواع گیاهان مرتعی باشد.
مهم نیست در محدودهی قرق چه نوع پوشش گیاهی وجود دارد. هر چه آنجا میبینیم طبیعت است. به همین دلیل در بند قبلی توصیه کردیم که محدودهی قرق باید غنی باشد.
پس در حال حاضر قرار نیست در محدودهی قرق درخت یا هر چیز دیگری بکاریم. دراین مرحله تلاش کنیم از محدودهی قرق محافظت کنیم.
ارزشمندی و اهمیت قرق و طرح احیا را برای جامعه محلی و ذینفعان به درستی بیان کنیم. کار کنیم که به طرح احیا ایمان بیاورند و آن را مانند مقدسترین دارایی خود بدانند.
اما محافظتها در برابر ورود گلهی بز و گوسفند، در مقابل خرابکاری برخی افراد نا آگاه باید جدی باشد. حتی در برابر ورود افراد مختلف که برای ماجراجویی با خودرو به طبیعت میروند.
همینطور در مقابل افرادی که هیزم و گیاهان دارویی جمع میکنند و… اگر بتوانیم محدوده قرق را به کمک جامعه محلی (تعصب محلی) حفاظت کنیم، میتوانیم به مرحله بعدی برویم.
۴. طرح احیا و ایجاد اطلس گیاهان و جمعآوری بذر و نمونه
برای اجرای طرح احیا بعد از اختصاص محدوده قرق به جمع آوری داده ها میپردازیم. در حین شناسایی گیاهان و حفاظت از قرقگاه، میتوانیم اطلس گیاهان بومی آن محدوده را جمعآوری کنیم.
عکاسی و فیلم برداری ازدرختان و گیاهان: از برگ، ساقه، ریشه، بذر و گل آنها نمونه برداری کنیم.
رفتار هر گیاه را در طول فصل یادداشت و بررسی کنیم. زمان جوانه زدن در بهار، گلدادن، بذر دادن، بذر پاشی و خواب زمستانی را ثبت کنیم.
همزمان روستاییان یا نهاد مربوطه را از فرآیند پیشروی طرح احیا مطلع کنیم. درخواست افزایش محدودهی قرق را بدهیم.
هنگام فصل بذر پاشی، در کنار یا فاصلهای مشخص از هر بوته، گیاه، درخت یا درختچه، یک میله بکاریم.
هر میله همراه با کارت شامل: مشخصات، تاریخ و تعداد بذر، در زمین بکوبیم، طوری که بر اثر باد و… است.
مراقب باشید میله سرنگون نشود. سپس به همان تعداد بذر را در عمق مطمئن خاک بکاریم و رها کنیم تا طبیعت کار خودش را انجام دهد.
همینطور مقداری از بذر گیاه را (نه همهی آن را) برای تکثیر جمع آوری کنیم. در ظرف مناسب، کدگذاری کرده و در محل محفوظ نگهداری کنیم.
۵. با توجه به الگوی طبیعی، قرق دوم را احیا کنیم.
شاید برای برخی تصورش سخت باشد که به جای درختکاری بخواهند بذر گیاهان مرتعی بکارند. اما این قانون طبیعت است و ما ملزم به اطاعت و پیروی از پوشش گیاهی بومی منطقه هستیم.
صرفا آنچه را طبیعت در مراحل پیشین به ما دیکته کرده انجام میدهیم. پس باید دور هرآنچه که غیر بومی است را خط بکشیم. نهال و بذر مشابه را هم نباید از خارج عرصه بیاوریم.
در ادامهی کار طبق آنچه تا به امروز از طبیعت آموختهایم را اجرا کنیم. به مانند یک تسهیلگر که انجام یک روند را به طور اصولی و کمترین دخالت در اصل قضیه بهبود میبخشد.
پس تلاش میکنیم بذر هر گیاه را در شیب، ارتفاع، فاصله و عمق مناسب بکاریم. سپس مورد حفاظتی که در بند سه آورده شده را در آن اجرا کنیم.
به قرق دوم فرصت میدهیم تا جان بگیرد و احیا شود.
۶. خزانه پرورش نهال پیش از درخت کاری
شاید در محدوده اجرای طرح احیا درختان بومی مانند گیچ، بادام، پسته، ارس و… باشد.
برای افزایش سرعت در محدودهی قرق محل مناسبی را به عنوان خزانه انتخاب کنیم. بذر درختان را کد گذاری کرده و بکاریم.
بگذاریم به طور طبیعی جوانه بزنند، سپس طبق الگوهای طبیعی در عرصه بکاریم.
۷. تفاوت محدودهی احیا با محدودههای آزاد…
شاید برخی بگویند این طرح رویای و خیالی یا خیلی سخت و دست نیافتنی است. البته که سخت است اما رویایی نیست.
بدون شک گرفتن مجوز، همراه کردن جوامع محلی و گرفتن موافقت نهادهای مربوطه کار سادهای نیست.
اما اگر فرد یا گروهی بخواهند یک کار اصولی برای جلوگیری از بیابانزایی، حفاظت و احیای پوشش گیاهی انجام بدهند این یک راهکار یا راهنمای خوب است.
درخت داری و درخت کاری در فضای غیر طبیعی
اگر شما قصد دارید در حیاط خانه، مدرسه، کارخانه و کلا در محدودهی شهری یا در باغهای خارج از شهر و محدودهی روستایی درخت کاری انجام دهید:
با توجه به این مهم که سیما و الگوهای طبیعی در این مناطق دهها سال است تغییر کرده و دگرگون شده؛
صرفا توصیه میشود نهال درختانی را بکارید که بومی شهر و روستای خودتان باشد.
از افراد با تجربه کمک بگیرید تا بهترین اتنخاب را داشته باشید. از درخت کاری در عرصههای طبیعی خودداری کنید.
پایان پیام
احسان میرزائی
پنجشنبه – ۱۹ – دی – ۱۳۹۸ – تهران: ۲۲:۴۴
