مجله گیچ gich.ir احسان میرزائی: رویه‌های جعلی از گذشته‌های دور در جوامع مختلف وجود داشته و امر جدید و نوپایی نیست. رویه‌های جعلی چیزی شبیه به تظاهر و ریا است، اما با سازماندهی و برنامه‌ریزی منسجم و پیچیده‌تر.
قدرت نفوذ، انتشار و تاثیرگذاری رویه‌های جعلی به موقعیت و جایگاه پدیدآورندگان رویه‌های جعلی بستگی دارد. پدیدآورندگان رویه‌های جعلی به دنبال اجرای برنامه‌ها و تحقق اهداف خود در افکار عمومی هستند.
تعریف ساده رویه‌های جعلی
ساده ترین تعریف برای رویه های جعلی، تلاش آگاهانه (به عنوان پدید آورنده) یا ناآگاهانه ( به عنوان مخاطب پیام رویه‌های جعلی) برای انحراف افکار عمومی یا جامعه هدف، از اصل یک رویداد یا به طور کل جریان سازی است.
دروغ و تظاهر، پنهان‌کاری و اطلاعات جعلی، بزرگ‌نمایی یا نادیده گرفتن مسائل و… از جمله ابزارهای رویه های جعلی هستند. عمدتا سیاستمداران یا احزاب سیاسی به کمک همین ابزارها و با استفاده از تکنیک‌های خاص خود رویه‌های جعلی را ایجاد می‌کنند. مانند شایعه سازی در کارزارهای انتخاباتی.
اما مسئله‌ای که باعث نگرانی بیشتر شده، الگو برداری از این تکنیک‌های غیر اخلاقی و شاید غیر انسانی، توسط برخی از کنش‌گران جامعه مدنی و… است. بنابراین ممکن است برخی از افراد جامعه مدنی، که باید به دنبال راهکارهایی برای بهبود اوضاع جامعه و محیط زیست باشند، تحت تاثیر رویه‌های جعلی گروه‌های سیاسی قرار گرفته و به اشتباه از آن تکنیک‌ها برای تحقق اهداف خود استفاده کنند!
کارگاه مجازی آموزشی و ترویجی با موضوع تبیین رویه‌های جعلی در فعالیت‌های محیط‌زیستی، به میزبانی انجمن علمی محیط‌زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گرگان و با حضور احسان میرزائی برگزار شد. برای دانلود فایل پاورپوینت ارائه شده در کارگاه کلیک کنید.
اهمیت پرداختن به رویه های جعلی
دقیقا اهمیت مسئله رویه‌های جعلی وقتی بیشتر میشود که برخی افراد در جامعه مدنی یا فعال در حوزه‌های مشابه، آگاهانه یا ناآگاهانه از رویه‌های جعلی برای تحقق اهداف خود، بهره می‌برند. (حتی برخی گروه‌های دانشجویی)
اما نگرانی از رویه ها جعلی، به دلیل ایجاد و ترویج “دور باطل”، “ساده انگاری” و “سطحی نگری” در مسائل و معضلات اجتماعی و محیط زیستی و تشدید بحران است. یعنی جایی که پای منافع عمومی، پایداری سرزمین، صیانت از افکار و اعتماد عمومی در میان است.
نمونه‌هایی برای شفاف‌تر شدن مسئله رویه‌های جعلی:
۱. غذا رسانی به سگ‌های بی سرپرست حاشیه شهرها… در حالی که اجماع نظر متخصصان حوزه حیات وحش، غذا رسانی به سگ‌ها را بنا به دلایلی علمی و تخصص ممنوع کرده. اما رویه همچنان ادامه دارد و این نه به نفع سگ‌ها است، نه حیات وحش و نه انسان!
چرا نباید به سگ‌های بی سرپرست و… غذا رسانی کرد و راهکار حمایت از سگ‌ها چیست؟
- برای دیدن توضیحات رضا صیاد کارشناس سازمان محیط‌زیست کلیک کنید.
- برای دیدن توضیحات محمود کشوری کارشناس حیات وحش کلیک کنید.
- برای دیدن راهکار حمایت اصولی و حفاظت از سگ‌های بی سرپرست کلیک کنید.
۲. ترویج ظروف یکبار مصرف گیاهی… در حالی که در پیشینه و پسینه ردپای اکولوژیک این ظروف ابهامات زیادی وجود دارد. همینطور همچنان مروج رویه مصرف گرایی است.
۳. ترویج تولید اکو بریک (Ecobrick) به منظور استفاده به عنوان جایگزین آجر… در حالی که این رویه یک ایده برای جمع آوری پوسته‌های پلاستیکی پخش شده در طبیعت بوده و تعریف کاربری جدید (فاقد استاندارد) می‌تواند رویه مصرف گرایی در افراد را افزایش دهد.
انتشار شماره کارت توسط افراد مختلف (غیر مسئول) به بهانه جلب مشارکت و حمایت مادی در سیل، زلزله و… رویه‌های که به کلاهبرداری از عواطف و احساسات انسانی مخاطبان دامن می‌زند.
رویه های جعلی به مانند جریان سازی رسانه‌ای هستند، اما در ادامه بیشتر به آن می پردازیم.
۱. رویه جعلی فاقد مبنا و منبع معتبر
رویه های جعلی فاقد مبانی علمی و اخلاقی، فلسفی و اصولی در خصوص موضوعات مورد ادعا هستند. یا به طرز هوشمندانه‌ای، به نسبت مورد نیاز از هر کدام به مقدار نیاز استفاده کرده‌اند؛ تا میزان پذیرش و باورپذیری را در گستره بیشتری از افراد جامعه، بالا ببرند.
تقویت مهارت‌های سواد خبری و سواد رسانه‌ای برای مقابله با رویه های جعلی توصیه میشود.
۲. دنبال کنندگان رویه های جعلی
الف) افراد احساسی و ناآگاه: شاید بتوان گفت افرادی که همواره دنبال کننده، مروج و حامی رویه‌های جعلی هستند، در خوش بینانه‌ترین حالت ابتدا اسیر عواطف و احساسات هستند و سپس اسیر تعصب و ناآگاهی (که میل به تغییر و پذیرش حقیقت ندارد). این افراد هم به خودشان و هم به طبیعت و حیوانات آسیب می‌زنند.
مانند کسانی که بدون توجه به اجماع علمی در خصوص سگ‌های بی سرپرست، همچنان به غذا رسانی در خارج از شهر و طبیعت، به سگ‌ها ادامه می‌دهند.
ب) افراد آگاه و منفعت طلب: این افراد کاملا آگاهانه و با شگرد‌های مختلف و با ایجاد رویه‌های جعلی، عواطف و احساسات افراد احساسی در بند الف را به گروگان می‌گیرند.
ایشان از رنج و مشقت سگ‌های بی سرپرست پول در می‌آورند و بدون ارائه هیچ صورت مالی شفاف و درستی همواره طلب حمایت (واریز پول) می‌کنند.
این افراد خودشان دنبال کننده جدی رویه‌های جعلی هستند و هرچند خودشان رویه ساز بوده‌اند، اما در جایگاه افراد گروه الف قرار گرفته و بر آتش احساسات افراد می‌دمد تا شعله‌ور شود.
۳. مخالفان رویه های جعلی
عمده افراد مخالف با چنین رویه هایی الیت یا نخبگان جامعه هستند. ایشان تعداد کمی دارند و دسترسی محدودی به تریبون رسانه‌های عمومی و فراگیر دارند.
ایشان در مواجهه با ادعا‌های جدید، پیش از پذیرش، آن را تجزیه و تحلیل می‌کنند. به بررسی رروابط علت و معلولی ادعا می‌پردازند. مبانی فکری و فلسفی آن را بررسی می‌کنند. انگیزه ایشان میل به کشف حقیقت و ابزار ایشان تفکر سیستمی و تفکر انتقادی، عقل و منطق، علم و دانش است.
۴. تکنیک‌های ایجاد رویه های جعلی
استفاده از تکنیک‌های رسانه‌ای، نظریه‌های ارتباطی و همینطور بار عاطفی و احساسی موضوعات در ایجاد رویه‌های جعلی دیده می‌ِشود.
۵. رویه جعلی آمیخته در پوشش حقیقت
در یک رویه جعلی ممکن است بخش اندکی از اطلاعات و محتوا عرضه شده، رفتارها و تفکرات القا شده و راهکارهای پیشنهاد شده “حقیقی” باشند. اما مابقی آن چه ارائه می شود “جعلی” است.
برخی افراد در خصوص استفاده نکردن از ماسک چنین استدلال می‌کنند: “… چون اندازه کرونا ویروس بسیار ریز است از ماسک عبور میکند و همینطور ماسک مانع عبور اکسیژن و رسیدن آن به بدن میشود…” در حالی که این ادعا هرگز جنبه علمی ندارد و مورد تایید نهادهای متولی سلامت ملی و جهانی نبوده و استدلال آورده شده نیز کاملا متنقاض است.
یک مخاطب پویا پس از این استدلال باید به دنبال مقایسه اندازه ویروس کرونا با مولکول اکسیژن باشد. (انداز مولکول اکسیژن از ویروس کرونا کوچکتر است!)
بنابراین بسیار ریز بودن اندازه ویروس کرونا حقیقت است که عقل هم آن را قبول میکند، این همان پوشش حقیقت بر رویه جعلی است. چرا که مابقی استدلال این افراد حاوی اطلاعات جعلی و بدون مبنای علمی و منبع معتبر است. تا جایی که با یک جست و جوی ساده می‌توانیم حقیقت را کشف کنیم.
۶.کانال‌های انتشار رویه های جعلی
- شبکه‌های ارتباطی و اجتماعی در بستر فضای مجازی
- گفت و گوی میان فردی و گروهی
- رسانه‌های رسمی کشور (تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجلات)
- افراد و اشخاص (چهره‌های مشهور، شاخ های مجازی، بلاگر‌ها و اینفلوئنسرها)
۷. قدرت نفوذ رویه های جعلی اقشار مختلف
الف) پذیرش در قشر الیت یا نخبگان جامعه:
حتی در بین گروه الیت جامعه افراد گاهی نسبت به رعایت مراتب اعتبار سنجی دچار اختلال یا کم کاری می‌شوند. شایسته است که این قشر از جامعه با توجه به جایگاه تاثیرگذار و رهبری فکری موثری که دارند، همواره نسبت به رویه‌های جعلی هوشمندانه عمل کنند.
مخاطبان خود را نسبت به مخاطرات احتمالی رویه های جعلی جاری آگاه سازند و مواضع قاطعی داشته باشند.
اما اگر به هر دلیل به اشتباه رویه‌ای جعلی را معرفی یا پیشنهاد کردند، حتما اشتباه خود را اصلاح کنند.
ب) پذیرش در عموم علاقه‌مندان:
رویه های جعلی قدرت نفوذ بالایی در عموم علاقه‌مند به محیط زیست و حیوانات دارد. واکنش این قشر به نسبت الیت جامعه احساسی و عاطفی‌تر است، گاهی تعصب و عدم پذیرش حقایق علمی نیز چاشنی کار برخی از افراد در این قشر می‌ِود.
توصیه میشود این قشر از افراد در مسائلی که بین علما اختلاف است و همین امر باعث بروز رویه‌های جعلی میشود، به اجماع علمی توجه بیشتری داشته باشند.
شوربختانه گردش اطلاعات و پیام‌های حاوی رویه های جعلی در این قشر بسیار است. ایشان در مواجهه با هر پیامی به ظاهر محیط زیستی (بدون اعتبار سنجی، تحقیق و راستی آزمایی) به سرعت آن را در گروه‌های مختلف که عضو هستند ارسال می‌کنند.
برای مثال یک رویه جعلی که چند سال پیش به صورت ویروسی در فضای مجازی منتشر شد؛ پیشنهاد و ادعای کاملا غلط همراه بردن بذر سبزیجات در طبیعت (بیابان و…) و پخش کردن در محیط بود، که طی این مدت زمان دست کم ۲ مرتبه در ابعاد گسترده توسط افراد بازنشر شد.
ج) پذیرش در عمومی بی اعتنای جامعه:
قدرت نفوذ محتوای حاوی رویه‌های جعلی در قشر عمومی بی اعتنای جامعه، به نسبت دو مورد قبلی به مراتب بیشتر است.
هرچند شاید مسائل، اخبار و رویدادهای محیط زیستی در اولویت یک تا پنج این افراد نباشد. اما به هر حال قدرت دربرگیری و تاثیرگذاری مسائل محیط زیستی باعث میشود ایشان نیز گاهی در این رویه‌ها مشارکت داشته باشند. حتی اگر در حد انتشار پیام باشد.
این قشر وقت لازم و مهارتی کافی برای اعتبار سنجی و راستی آزمایی را ندارند، همینطور با الیت جامعه رابطه ندارند یا به طور کل شناختی ندارند، بنابراین ممکن است در دام رویه‌های جعلی گرفتار شوند.
یک نمونه از رویه جعلی برای این مورد: این قشر جمعیت عمده کشور را تشکیل داده و از نظر اقتصادی به طور نسبی زیر خط فقر هستند.
یک رویه جعلی مانند آموزش پرورش عقرب و ثروتمند شدن از این طریق، در حالی که این رویه نیاز به استانداردهای خاصی دارد، می‌تواند هم به اقتصاد فرد (تامین شهریه دوره) و هم به محیط زیست (صید عقرب) آسیب بزند.
پیشنهاد میشود مسئولین کشوری و سازمان‌های متولی در کنار سمن‌ها با اتخاذ سیاست‌های صحیح فرهنگی، سواد محیط زیستی این قشر را که عمدتا در مجاورت مناطق طبیعی، حاشیه شهرها و…. هستند را ارتقاء دهند.
۸. تاثیرات رویه های جعلی در جامعه
افزایش سطحی نگری، ساده انگاری، زودباوری، کاهش اعتماد عمومی، کاهش سرمایه های اجتماعی مهمترین تاثیرات گسترش رویه‌های جعلی در جامعه است.
و به تناسب آنچه در بند پیشین گفته شد، افراد جامعه نسبت به رویه های حقیقی بی اعتماد شده، اصل و منشاء مسئله را فراموش می کنند. لذا بی اعتنایی به مسائل حقیقی، فضا را برای جولان دادن افراد منفعت طلب باز میکند.
۹. چرخه و عملکرد رویه های جعلی
الف) ابتدا یک موضوع را از میان ده‌ها موضوع گزینش می کنند این موضوع باید قابلیت دربرگیری برانگیختن احساسات و عواطف بلند مدت بودن و قابلیت مانور دادن را داشته باشد.
ب) دست به تولید محتوا می زنند عمدتاً منبع اخبار و اطلاعات وجود ندارد. اما پیش از آن اخبار مربوطه از طریق رسانه‌های معتبر منتشر شده و زمینه برای موج سواری رویه سازان فراهم است.
ج) محتوا را منتشر می کنند جامعه هدف از نظر فکری قبلاً آماده شده است و مخاطبان به دنبال راهی برای کمک کردن هستند.
د) به جای بیان روشن و تبیین علمی و کارشناسی معضلی مانند سگ‌های بی سرپرست، صورت مسئله را رها کرده و صرفاً به موضوع مورد نظر خود (کسب درآمد، موقعیت، وجهه از معضل) می‌پردازد.
ه) چرخه یک رویه جعلی با تولید مواد جعلی انتشار و پیام و سوی مخاطب زمانی تکمیل می شود که کتاب سامان و چرا به حساب رویه سازان واریز میکند.
ی) به عبارت دیگر ما برای بهبود وضعیت زمین باید کاری انجام دهیم یا از خودمان شروع کنیم.
اما به دلیل نداشتن آگاهی لازم و زمان کافی همواره منتظر یک راهکار ساده هستیم منتظر فرد یا افراد دیگری که این کار را به جای ما انجام دهند.
پس راحت ترین کار واریز پول با نیت حمایت از حیوانات و محیط زیست است. در حالی که این کار صرفا باعث پایداری چرخه قویه جعلی میشود.
۱۰. هدف رویه‌های جعلی
افراد سازنده رویه های جعلی اهداف مختلف و گاهی نیز چند هدف را دنبال می‌کنند. گاهی ناخواسته در پی یک هدف، هدف های جدید (مقبول) برای ایشان محقق می شود. کسب درآمد، شهرت وجهه و جایگاه از جمله مهمترین اهداف است.
برای نمونه فردی که به تازگی وارد فعالیت‌های داوطلبانه شده، برای آنکه خیلی زود جایگاهی برای خود پیدا کند. آمار رویداد پاکسازی خود را دست کاری و منتشر میکند. هدف او بزرگ جلوه دادن کار خودش است.
وی با عدد سازی و جعل حقیقت رویه جعلی ایجاد میکند و در آینده نیز چنین رویه نادرستی را در پیش خواهد گرفت.
۱۱. مسئولان و رویه های جعلی
رویه های جعلی برای برخی مدیران و مسئولان کشوری نا آشنا نیست؛ انتظار می‌رود ایشان در رویارویی با رویه های جعلی هوشمندانه عمل کنند.
الف) اما برخی از مسئولین رسما رویه جعلی ایجاد شده در حوزه کاری خود را تایید یا تکذیب نمی‌کنند. چرا که نمی‌خواهند برای خودشان حاشیه ایجاد شود.
چنین رویکردی به اعتماد عمومی آسیب زده و به رشد و گسترش رویه جعلی در جامعه کمک میکند. شاید بهترین واکنش از سوی مسئولین در رویارویی با رویه های جعلی، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی دقیق، به موقع و معتبر باشد.
یعنی جمع آوری پژوهش‌ها، مقاله‌ها و تولید محتوا در آن زمینه به منظور آگاه سازی افکار عمومی، نوعی کمپین در برابر کمپین.
ب) برخی مسئولان به طور هوشمندانه از خدمات و ظرفیت رویه‌های جعلی استفاده می کنند. به نوعی آن را تا مدت زمانی تایید می کنند و مخاطبان شاهد آن هستند. همین رویکرد باعث ترویج و انتشار رویه های جعلی میشود.
ج) تعداد بسیار کمی از مسئولین کلاً با این رویه ها همراه نمی شوند. ایشان رسما اشتباه بودن رویه‌ها را اعلام کرده و تکلیف همه را روشن می‌کنند. البته خوب است که این رویکرد همراه با ارائه آگاهی لازم و کافی معتبر باشد.
۱۲. پدیدآورندگان و راهبران رویه های جعلی
آنچه تا امروز بیشتر دیده شده تقلید از رویه‌های (ایده، راهکار) غیر بومی (خارجی) است که باعث بروز دور باطل و گسترش رویه‌های جعلی میشود.
این یکی از تاثیرات منفی فضای مجازی است. افراد بدون تحقیق و توجه به پیشینه ایده‌ها و طرح‌های خارجی، تحت تاثیر تبلیغات آن قرار گرفته و با استقبال احساسی از ایده‌ها بدون تحقیق و پژوهش باعث رواج بیش از حد رویه‌های جعلی می‌شوند.
البته برخی هم خودشان منشأ پیدایش رویه جعلی هستند، رویه جعلی نتیجه ایده‌های خام و طرح‌های بدون انجام مطالعات، ارزیابی، تحقیق و پژوهش در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی و… هستند.
الف) اینفلوئنسرها:
یک روش از بازاریابی و کسب و کار است که در آن فردی به عنوان چهره مورد اعتماد و همه پسند رویه رسیدن به سود خود را به یکی از رویه‌های جاری جامعه پیوند می‌زند.
مانند اینفلوئنسرهای سبک زندگی. این افراد به طور حرفه‌ای و دقیق اقدام به تولید محتوا می‌کنند و عمدتا محتوایی را منتشر می‌کنند که مورد پسند و نیاز مخاطب باشد.
این افراد الزاما تحصیلات مرتبط با شغل خود ندارند، روی روش‌ها کسب درآمد بیشتر متمرکز هستند و به همین دلیل برای راستی آزمایی هر ادعایی که به عنوان راهکار رفع مسائل محیط‌زیستی مطرح می‌ِود وقت نمی‌گذارند.
لذا ممکن است گاهی محتوایی را تولید و منتشر یا دریافت و بازنشر کنند که مصداق رویه‌های جعلی باشد.
ب) سازمان‌های مردم نهاد:
عدم پویایی و خلاقیت، تحقیق و راستیی آزمایی، رقابت‌های فرسایشی، نبود منابع و عادت به پیروی و تقلید از رویه‌های خارج از کشور، به پاشنه آشیل سمن‌ها (سازمان‌های مردم نهاد) مبدل شده است.
سمن‌ها نیز بنا به دلایل مطرح شده در بند قبل ممکن است در گرداب رویه‌های جعلی گرفتار شوند و هم خودشان، هم مخاطبان‌شان و هم طبیعت را دچار دور باطل کنند.
ج) فعالان و دوست‌داران محیط زیست و حیوانات:
هیچکس نسبت به گرفتاری در گرداب رویه های جعلی و تقویت آن مصون نیست. شاید عدم برخورداری از تفکر انتقادی، تفکر سیستمی، روحیه پرسشگری و مهارت تکنیک‌های راستی آزمایی و سواد محیط زیستی به این مسئله دامن بزند.
توصیه میشود افراد با ویژگی‌های فعال محیط زیست آشنا شوند.
د) خبرنگاران، روزنامه نگاران و رسانه‌ها:
عدم تسلط خبرنگار و روزنامه نگار به حوزه فعالیت (جامعه، سلامت و محیط زیست) و همینطور عدم دروازه بانی خبر به شکل کارشناسی شده، باعث نفوذ رویه‌های جعلی به رسانه‌های مختلف میشود.
پایان
