سواد خبری و تجزیه و تحلیل خبر یک قتل

 توانمندی در تجزیه و تحلیل خب

مجله گیچ gich.ir  احسان میرزائی: انسان همیشه به دنبال خبر بوده، چه در آن زمان که کاروان‌سرا‌ها و بازرها محلی برای تبادل خبر به حساب می‌آمدند و چه امروز که خبر از رگ گردن به ما نزدیک‌تر است.

اما دیگر خبری از آن کاروان‌سرا و کاروانیان نیست؛ مخاطبان در خصوصی‌ ترین حریم خود آرمیده‌اند و رسانه‌ها به کمک ابزارهای مختلف و مدرن ارتباطی به طور شبانه روزی در حال تولید و انتشار خبر هستند.

امروز حتی دیگر نیازی نیست شما زحمت رفتن تا دکه‌ی روزنامه فروشی را به خود بدهید؛ اما نکته‌ی مهمی که وجود دارد این‌ است که دیگر گریزی از انبوه اخبار و پیام‌های تبلیغاتی نیست و باید چاره‌ای اندیشید.

گذشته از بحث تاثیرات روانی دنبال کردن برخی از خبرهای خاص، شایسته است که مخاطبان نسبت به پیام‌های پیدا و پنهان محتوای منتشر شده موضعی خردمندانه داشته باشند.

انتخاب یک رژیم خبری مفید

موبایل‌های هوشمند و شبکه‌های ارتباطی-اجتماعی کار را برای رسانه‌ها در انتشار محتوا و تبلیغات بسیار راحت کرده است؛ اما آیا باید هر خبری را بخوانیم و دنبال کنیم، آیا موظف به بازکردن لینک هر خبری هستیم، رسانه‌ها در انتشار برخی خبرها به دنبال چه چیز هستند، منافع و اهداف و پیدای و پنهان آن‌ها چیست؟

این‌ها فقط چند پرسش‌ است که در ذهن یک مخاطب پویا و خردمند هنگام مواجهه با انبوه خبر‌ها نقش می‌بندد.

آیا من نوعی برای آرامش و سلامت روان خویش به عنوان فردی که خواسته یا ناخواسته، طی ساعات شبانه روز از طریق رسانه‌های مختلف مورد هجوم و بمب‌باران خبری قرار می‌گیرم، نباید از رژیم خبری خاص و مدیریت شده‌ای پیروی کنم؟!

‌جنگ رسانه‌ای و بمب‌باران خبری

حضور رسانه‌های سنتی در فضای مجازی و استفاده از شبکه‌های ارتباطی-اجتماعی برای جذب مخاطب، بزرگ‌نمایی اخباری خاص، انحراف افکار عمومی، تاثیر بر افکار عمومی، جریان سازی و… باعث شده تا مخاطبان حتی در رخت‌خواب خود هنگام چک کردن صفحات دوستان‌شان از گزند اخبار و تبلیغات در امان نباشند.

گروه‌های فکری و سیاسی در کارزارهای رسانه‌ای به طور بی‌رحمانه‌ای ابزار رسانه را برای رسیدن به اهداف خود به کار می‌گیرند، در حالی که کمتر توجهی به مخاطب دارند. اما رسالت اصلی رسانه خبری (نوشتاری، تلویزیون، رادیو، آنلاین) چیست، مگر غیر از آن است که باید یک رویداد را آنطور که بوده گزارش دهند و ردی از قضاوت، سوگیری، القا و تحمیل درست یا نادرستی در آن نباشد!

‌چرا خبرها را دنبال می‌کنیم؟

احتمالا پاسخ‌های متنوعی برای این پرسش وجود دارد؛ گاهی افراد اخبار بازار بورس و سرمایه را دنبال می‌کنند و با رصد روزانه‌ی این اخبار اوضاع فعلی و آینده‌ی بازار را بررسی و پیش‌بینی می‌کنند؛

گاهی افراد به دنبال اخبار ورزشی و خبر رشته‌ی تخصصی یا باشگاه مورد علاقه‌ی خود هستند، گاهی به دنبال جدیدترین خبرهای حوزه سلامت و پزشکی، گاهی آگاهی از اخبار حوادث سرگرمی به حساب می‌آید، اخبار کنکور و دانشگاه، انتخابات، سیل و زلزله؛ عده‌ی زیادی هم همواره بسته‌ای از انواع خبر‌ها را دنبال می‌کنند.

پس مخاطبان برای به روز ماندن، تامین منافع فردی و گروهی، برای پیشبرد اهداف اجتماعی و اقتصادی خود، آگاهی از نتیجه‌ی رویداد‌های ورزشی یا انتخاباتی، سرگرمی و ارتقاء یا بهبود کیفیت سلامت و زندگی خود، آگاهی از شرایط و وضیعت بحران‌زدگان سیل و زلزله، مطلع شدن از سرنوشت کشور و حتی برای آگاهی و پیگیری وضعیت چهره‌های معروف و مشهور خبر‌ها را دنبال می‌کنند.

اما رسانه‌ها از کجا می‌دانند که مخاطبان به چه خبرهایی علاقه دارند و کدام خبرها را بیشتر دنبال می‌کنند؟

‌ارزش‌ها و عناصر سازنده‌ی خبر

گذشته‌ از سبک‌های خبرنویسی سنتی و مدرن، هر خبر از دو بخش بنیادی تشکیل شده است؛ ارزش‌های خبری که با ذائقه‌ی مخاطبان ارتباط  دارد و عناصر خبری که پاسخ‌گوی پرسش‌های ذهنی مخاطبان از سوژه‌ی خبری است.

جمع‌آوری اطلاعات از سوژه‌ی خبری تیتر زدن و چیدن داده‌ها در متن خبر به کمک دیگر تکنیک‌های خبر‌نویسی به تولید خبر می‌انجامد.

ارزش‌های خبری کدامند؟

در ارزش‌های خبری خبرنگار و رسانه برای افزایش بازدید یا فروش نشریه‌ی خود، القاء، تحمیل عقاید یا تاثیر بر افکار عمومی، جریان‌سازی یا بزرگ‌نمایی پوششی، نمایش خط‌مشی خود یا پاسخ‌گویی به ذائقه‌ی مخاطبان ابتدا با دروازه‌بانی خبر و سپس با گزینش سوژه‌ها بر اساس ارزش‌های خبری فعالیت می‌کند.

ارزش‌های شش‌گانه‌ی خبری شامل درگیری، تاثیر، مجاورت(دربرگیری)، تازگی، شهرت و شگفتی است که در ادامه تعاریف و توضیحات آن را می‌خوانیم.

۱. درگیری:

درگیری یا برخورد می‌تواند بین مردم، دولت‌ها و حتی بین انسان‌ها با نیروهای اجتماعی یا طبیعی رخ دهد. درگیری به دلیل افزودن بار دراماتیک به رخداد یا فرد، آن را دارای ارزش خبری می‌کند.

درگیری لفظی یا فیزیکی دو مهمان در یک برنامه‌ی گفتگوی تلویزیونی، تحریم‌های امریکا علیه ایران یا چین، سقوط هواپیما، اقدام به قتل توسط مقامات ارشد یک کشور یا سیل و زلزله ارزش خبری دارند.

‌۲. تأثیر:

اثر رخداد یا فرد بر زندگی مخاطب، به آن رخداد یا فرد ارزش خبری می‌دهد. برای مردم استان‌های بوشهر و فارس ابداع روش جدیدی برای مقابله با ملخ‌های مهاجم ارزش خبری بیشتری دارد تا برای مردم استان مازندران که درگیر این آفت نیستند.

معمولاً تأثیر را با دو عامل تعداد افراد مورد تأثیر و نیز میزان تأثیر می‌سنجند.

‌۳. مجاورت یا دربرگیری:

نزدیکی جغرافیایی به رخداد یا فرد مورد نظر، یا نزدیکی جمعیت‌نگارانه، از جمله شکل‌های مختلف مجاورت هستند. مجاورت در شبکه‌های اجتماعی نیز می‌تواند خود گونهٔ دیگری از مجاورت باشد.

به همین دلیل نسبت دادن قتل به فردی با عناوین رسمی و عالی یک کشور مانند شهردار سابق تهران، وزیر آموزش و پرورش، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، مشاور و معاون رئیس جمهور، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نه تنها از نظر جغرافیایی بلکه از نظر فرهنگی و  سیاسی هم دارای ارزش خبری است.

‌۴. به‌هنگام‌بودگی یا تازگی:

هر چه زمان ارسال خبر به زمان واقعه نزدیک‌تر باشد، ارزش خبری نیز بیشتر است.

خبر دادن از استعفای محمدعلی نجفی از شهرداری تهران در یک سال پیش امروز چنان ارزشی خبری‌ای ندارد که خبر قتل میترا استاد در خانه‌اش و ادعای نا متعارف محمدعلی نجفی شهردار سابق تهران به قتل همسر دومش با اسلحه‌ی گرم، دارای ارزش خبری است.

‌۵. شهرت:

شناخته شده بودن موضوع خبر در سطوح مختلف محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی به خبر ارزش خبری در همان سطح می‌دهد.

خبر کشته شدن یک زن توسط شوهرش در خانه که شهروند‌انی معمولی بوده‌اند یک خبر خانوادگی و در نهایت محله‌ای است و رسانه‌ها هم چندان به آن نمی‌پردازند، در حالی که خبر قتل میترا استاد و اعتراف به قتل یک مقام ارشد مملکتی، در سطح ملی و حتی جهانی دارای ارزش خبری است و رسانه‌ها آن را با دقت و وسواس تشریح می‌کنند.

نکته: معمولا رسانه‌ها در انتشار خبر، گزارش و تصویر افراد درگیر در پرونده‌های قضائی ملاحظاتی را دارند، چه بسا فردی که حتی به ارتکاب امری خطا اعتراف کرده، پس از مدتی و طی مراحل قضائی بی گناهی وی آشکار شود. بنابر این حفظ حریم خصوصی افراد (تار کردن چهره و بیان اختصاری اسم و فامیل) تا پیش از اتمام مراحل قضائی و بدون حکم مستقیم مرجع قضائی ممنوع است.

‌۶. بداعت یا شگفتی:

منحصر به فرد بودن یا شگفت‌انگیز بودن رخداد یا فرد، ارزش خبری می‌آفریند.

درگذشت یک خوانندهٔ مشهور مانند مرتضی پاشایی و بهنام صفوی، در گذشت بازیگر مشهور مانند عزت الله انتظامی و جمشید مشایخی یا نسبت دادن امر باورنکردنی ارتکاب قتل توسط یک مقام عالی کشور که روزی سکان‌ شهرداری پایتخت را در دست داشته است، اتفاق‌هایی نیستند که هر روز رخ بدهند و به همین دلیل دارای ارزش خبری هستند.

‌عناصر مهم در خبرنویسی

به احتمال زیاد زمانی که خبر قتل میترا استاد را شنیدید یا خواندید در ذهن شما این پرسش مطرح شد که چه کسی، چرا، چطور او را به قتل رسانده است.

عناصر خبری دقیقا همان پرسش‌های ذهنی ما هنگام مطلع شدن از یک رویداد است که خبرنگاران به کمک این پرسش‌ها پازل خبری خود را تکمیل می‌کنند، هرچه منبع پاسخ‌گویی به پرسش‌ها آگاه‌تر و به سوژه نزدیک‌تر باشد و هرچه خبرنگار فردی بی‌طرف و صادق باشد اعتبار خبر بیشتر و بیشتر خواهد شد.

هرگاه خبری به ما می‌رسد و در آن پاسخ یک یا چند عنصر خبری نیامده باشد خبر ناقص است، در چنین شرایطی ذهن جست‌وجو‌گر مخاطب به دنبال پاسخ‌ می‌گردد؛ بازار شایعه نیز از همین‌جا داغ می‌شود.

عناصر خبری شامل شش پرسش کلیدی که؟ کجا؟ کی؟ چه؟ چرا؟ چگونه؟ می‌ِشود؛ آگاهی و تمرکز روی عناصر خبری هنگام مواجهه با هر رویداد و خبری به مخاطب کمک می‌کند تا آنچه در خبر اهمیت دارد را بهتر و واضح‌تر یا کاستی‌ها را کشف کند.

شاید این پرسش‌ها همان پرسش‌های کلیدی و مهمی باشد که کارآگاهان هنگام بررسی یک پرونده‌ی جنایی برای جمع‌آوری اطلاعات و تکمیل پازل‌های پرونده در ذهن دارند. برای نمونه در پرونده‌ی قتل همسر دوم شهردار سابق تهران (سه‌شنبه ۷خرداد۱۳۹۸) چنین می‌توان به تشریح عناصر موجود پرداخت:

همسر دوم شهردار سابق تهران در خانه‌ی خود به قتل رسید.

۱. چه کسی به قتل رسیده؟

پاسخ بر اساس شواهد و مدارک هویتی معتبر موجود استخراج می‌شود. اگر فردی در خانه‌ای به قتل رسیده باشد شهادت یک یا چند همسایه در تشخیص هویت مقتول می‌تواند کمک کند، بررسی محتویات کیف و کمد هم سرنخ‌های خوبی برای شناسایی هستند.

در این پرونده هویت فرد مقتول مشخص شده است، برای یک ‌خبرنگار، کارآگاه یا تحلیل‌گر خبر مهم است که در زمان وقوع جرم آیا کسی در محل حضور داشته یا در همسایگی کسی متوجه‌ی سر و صدا شده، بعد از قتل چه کسی به پلیس گزارش داده است.

‌۲. کجا به قتل رسیده است؟

سرنخ‌های کوچک برای شفاف شدن خبر و حل کردن پرونده بسیار اهمیت دارد. کشف پاسخ این عنصر خبری خیلی مهم است. آدرس مقتول در این پرونده خانه خودش و داخل وان حمام است. شاید این مقدار اطلاعات برای یک خبرنگار کافی باشد.

اما یک کارآگاه نمی‌تواند به این اطلاعات کفایت کند، شاید قتل جای دیگری اتفاق افتاده باشد و آن‌چه موجود است صحنه سازی باشد، بنابراین در این بخش هم کشف حقیقت و جمع آوری مستندات و پرسش از همسایگان و بررسی دوربین‌های مدار بسته به وظایف تیم کارآگاهی اضافه می‌ِشود.

همانند بررسی دوربین‌های امنیتی اطراف سفارت عربستان در آنکارا ترکیه، در پرونده‌ی جمال خاشقجی.

‌۳. کِی یا چه زمانی کشته شده؟

در پرونده‌های قتل پاسخ این پرسش بسیار مهم است، تشخیص زمان دقیق مرگ دامنه‌ی اتهام به مظنونین پرونده را کوچک‌تر می‌کند. کشف زمان دقیق یا تخمین آن به کمک شواهد موجود در صحنه‌ی جرم میسر می‌شود، درج زمان در یک خبر به مهمی درج زمان در گزارش یک قتل نیست.

اما احتمالا خبرنگاران در چنین مواردی از همان اطلاعاتی که مراجع قضائی اعلام یا ابلاغ می‌کنند باید استفاده کنند.

‌۴. چه کسی او را کشته؟

مهم‌ترین پرسش در خبر قتل همین است، چه کسی او را کشته؟ کشف قاتل این پرونده وظیفه‌ی مراجع رسمی امور جنایی است، یعنی هیچ ارتباطی به رسانه و خبرنگار ندارد و آنچه در اخبار می‌آید باید همان باشد که مراجع قضائی اعلام می‌کنند. کم و کیف رسانه‌ای شدن نام و تصویر مظنون اصلی پرونده نیز با مرجع قضائی است.

آنچه در این ماجرا دیدیم ابتدا انتشار خبر قتل خانمی به عنوان همسر دوم شهردار اسبق تهران و ساعاتی بعد انتشار اخباری مبنی بر حضور محمدعلی نجفی در اداره آگاهی و اعتراف به قتل همسر خود است.

اما این همه‌ی ماجرا نیست و تا روشن شدن قضیه باید صبر کرد. یعنی صرف معرفی خود و اعتراف نمی‌توان گفت که او قاتل است و دامن زدن به چنین رویه‌ای از سوی رسانه‌ها باعث زیر سوال رفتن عدالت رسانه‌ای، حقوق شهروندی، حریم خصوصی افراد حتی در جایگاه مضنون، متهم یا قاتل و مسئولیت‌های اصلی رسانه می‌شود.

‌۵. چرا به قتل رسیده، چه دلیل و انگیزه‌ای وجود داشته؟

بدون شک بین قتل برنامه‌ریزی شده و هدفمند و قتل از روی عصبانیت و جنون آنی تفاوت بسیاری وجود دارد. ‌اینجا هم کشف انگیزه‌ی قتل وظیفه‌ی رسانه و خبرنگار نیست، اما هنگامی که مظنون در جایگاه متهم و طی تشریفات خاص خود اعتراف می‌کند، راستی آزمایی اعترافات توسط بازجویان و کارشناسان مربوطه به کمک شواهد و مستندات موجود طی مراحلی انجام می‌شود و در نهایت آنچه قطعی است توسط نهاد مربوطه جهت تنویر افکار عمومی به رسانه‌ها ابلاغ می‌شود.

برخی از رسانه‌ها در رقابت خبری تلاش می‌کنند تا از طرفین پرونده اطلاعات بیشتری‌ کسب کنند، خبرنگران خود را برای کسب اطلاعات بیشتر به محل وقوع جرم و… می‌فرستند و تلاش می‌کنند به کمک اطلاعات موجود پی به انگیزه‌های قتل ببرند و آن‌ها را به عنوان احتمال مطرح می‌کنند.

‌۶.  مقتول چطور کشته شده است؟

جزئیات و مراحل قتل متوفی برای برخی مخاطبان خاص که به پرونده‌های جنایی علاقه دارند جذاب است، اما برای مخاطب عام نه! این‌که خبرنگار تلویزیون در اداره آگاهی حضور پیدا می‌کند و فرد مظنون جلوی دوربین به شیوه‌ی عمل مجرمانه اعتراف می‌کند و سپس اسلحه‌ای به دست می‌گیرد و فشنگ‌های آن را از خشاب خالی کرده و می‌شمارد اصلا یک کار اخلاقی و حرفه‌ای رسانه‌ای نیست.

البته برای مخاطب عام جالب است که بداند مقتول چطور کشته شده است، اما ذکر جزئیات آن هم از زبان مظنون خوشایند نیست.

کشف جزئیات چگونگی قتل و تشریح آن وظیفه‌ی خبرنگار و رسانه نیست، آن‌چه مخاطب نیاز دارد بداند اندک است.

‌سواد خبری و تفاوت آن با سواد رسانه‌ای

به نقل از مدرسه همشهری:‌ بنیاد مک کورمیک (۲۰۱۲) سواد خبری را این‌گونه تعریف می کند:

«توانایی بکارگیری مهارت های تفکر انتقادی برای قضاوت درباره اعتبار اخبار و گزارش های خبری و منابع اطلاعاتی. سواد خبری شهرواندان را قادر می سازد تا مصرف کنندگان و نیز تولیدکنندگان هوشمند اطلاعات مبتنی بر حقیقت باشند.»

بر اساس مطالب آموزش داده شده در دانشگاه استونی بوروک، سواد خبری عبارت است از: «توانایی استفاده از مهارت های تفکر انتقادی برای ارزیابی و قضاوت در خصوص اعتبار و باورپذیری گزارش خبری که از طریق رسانه های چاپی، تلویزیون یا اینترنت دریافت می شود.»

سواد خبری در حقیقت زیر مجموعه سواد رسانه ای است. در سواد رسانه ای بر تاثیر رسانه و پیام آن تاکید می شود در حالیکه در سواد خبری اختصاصا خبر رسانه مورد توجه است.

‌در سواد رسانه ای به این پنج سوال پاسخ داده می شود:

۱) چه کسی پیام را بوجود آورده است؟

۲) چه روش های خلاقانه ای برای جلب توجه مخاطب مورد استفاده قرار گرفته است؟

۳) درک و فهم من از پیام چقدر متفاوت از درک و فهم سایر افراد از همان پیام است؟

۴) چه نوع سبک زندگی، ارزش ها یا نقطه نظراتی در پیام گنجانده شده یا از پیام حذف شده است؟

۵) هدف از ارسال پیام چیست؟ ( Thoman & Joll, 2004, 25-27).

در حالیکه در سواد خبری باید به ۷ سوال زیر پاسخ داده شود:

۱) نکته اصلی که گزارش یا خبر می خواهد بگوید چیست؟

۲) آیا مدارک و شواهدی دال بر درستی یا نادرستی آنچه گزارش می خواهد بگوید وجود دارد یا خیر؟

۳) آیا گزارشگر برای یافتن اصل واقعیت نهایت تلاش خود را کرده است؟

۴) منابعی که گزارشگر در گزارش نامبرده است از اعتبار کافی برخوردار هستند؟

۵) آیا گزارشگر گزارش شفافی ارائه کرده است؟

۶) آیا به کلیه عناصر خبری در گزارش پاسخ داده شده است؟

۷) آیا در گزارش جانب انصاف و عدالت رعایت شده است؟ (Stony Brook Center for News Literacy)

‌۱۲ نکته اشنایدر

اشنایدر در یکی از کارگاه های آموزشی خود، ۱۲ نکته را برای اینکه یک مصرف کننده خبری آگاه و هوشمند باشیم پیشنهاد می دهد:

۱) بدانید متنی را که می خوانید یا برنامه ای را که می بینید خبر است، تبلیغات است یا پروپاگاندا و ….

۲) خبر را از عقیده تفکیک کنید.

۳) در طول زمان، خبر را تعقیب کنید.

۴) منابع خبر را ارزیابی کنید.

۵) همواره از خود بپرسید آیا روزنامه نگار یا گزارشگر تمام سعی خود را برای یافتن حقیقت کرده است.

۶) در اینترنت اولین لینک هیچگاه به معنای معتبرترین لینک نیست.

۷) خبر را از کانال های خبری متعدد چک کنید.

۸) نسبت به اطلاعاتی که سوگیری شخصی شما را به چالش می کشد جبهه گیری نکنید.

۹) درباره رسانه خبری بر اساس خروجی خبری یا گزارش آن قضاوت نکنید. درباره خروجی خبری یا گزارش بر اساس اصول اشتباه قضاوت نکنید.

۱۰) مصرف کننده خوب بودن در دنیای دیجیتال کار سخت و دشواری است.

۱۱) در دنیای اینترنت، ما همگی به توزیع اطلاعات می پردازیم.

۱۲) زمانی برای شنیدن، خواندن و تماشا کردن خبر اختصاص دهید.

پایان پیام