مجله گیچ gich.ir احسان میرزائی: نقش درخت و چوب در روستای گیلی و به طور کل در سبک زندگی روستاییان از اهمیت خاصی برخوردار است. به ابزار و وسایل مورد استفاده روستاییان در گذشته دقت کنیم، به دورانی که پلاستیک تا این فراگیر نشده بود.
ضمن این‌که قبلا به فواید درخت اشاره کرده‌ایم؛ اما آیا قبول دارید که گاهی یا همیشه از اهمیت وجود درخت‌ها در زندگی خود غافل بوده‌ایم و از کنار این موجودات با ارزش بی اعتنا گذر کرده‌ایم یا وجودشان برای‌مان عادی بوده است؟!
برای درک بهتر از نقش و اهمیت درخت به سبک زندگی روستایی رجوع کردیم، برای نمونه در ادامه به نقش آفرینی درخت و چوب در زندگی اهالی روستای گیلی (بین اراک و خمین در استان مرکزی) اشاره خواهد شد.
معرفی اجمالی روستای گیلی
مجله گیچ gich.ir: آب روستای گیلی از روزگار قدیم از دو رشته قنات تامین شده است. زمین‌ها و کوهستان‌های مشرف به روستا فاقد پوشش جنگلی بوده و مراتع آن (در شرف بیابانی شدن) پوشیده از انواع گیاهان علفی و بوته‌ای است. در کوه‌های گیلی تعداد انگشت شماری درخت گیچ، درختچه‌های بادام کوهی و… دیده می‌شود.
با شناخت کلی از موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی این روستا به نقش و کاربرد درخت در روستای گیلی می‌پردازیم. در این‌جا منظور از درخت هم درختان خودرو و دست‌کاشت روستا و هم چوبی است که از نقاط دیگر آورده شده…
وقف درختان و توجه به فضای سبز عمومی
اهالی گیلی عمدتا در کنار کشاورزی به باغداری و دامپروری اشتغال داشته و دارند؛ از گذشته‌های دور برخی اهالی بنا به اعتقادات خود درختان میوه را وقف عام می‌کرده‌اند. برای نمونه دو درخت زردآلو کهنسال در باغ مرحوم حاج جعفرقلی کاظمی که از گذشته‌های دور توسط صاحب یا صاحبان‌اش وقف شده بودد. البته امروز پس از یک دوره خشک سالی و فوت صاحب باغ یکی از درخت‌ها به طور کامل خشک شد و درخت دیگر حال خوبی ندارد.
در کنار وقف درختان مثمر، در گذشته صدها درخت غیر مثمر هم در نقاط مختلف روستا کاشته بودند که امروز تعدادی از آن‌ها باقی مانده است.
درختان ونو کهنسال امامزاده بی‌بی شریفه خاتون
سایه‌سار درختان ون (در زبان محلی ونو) و خنکای آن در محوطه‌ی امامزاده بی‌بی شریفه خاتون گذران تابستان‌های گرم را برای زائران و اهالی راحت می‌کرد.
تنه‌ی اصلی این درختان کهنسال که تخمین زده شده بیش از ششصد سال سن داشته‌اند زیر خاک مدفون و انشعاب شاخه‌های تنومند آن از زمین بیرون بود.
اخیرا در عملیات عمرانی و ساخت بنای جدید امامزاده یکی از این درختان کهنسال در غفلت اداره محیط زیست، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان حج و اوقاف، شورای اسلامی روستای گیلی، دهیار روستای گیلی و اهالی قطع و سپس تنه زیر خاک آن به آتش کشیده شد تا جای آن گل‌دسته‌ی جدید را بسازند!
کوچه‌باغ‌های گیلی
در گذشته روستای گیلی دارای چندین کوچه باغ بود؛ کوچه‌هایی که انواع درختان مثمر و غیر مثمر دست به دست هم روی آن چتری بنا کرده بودند تا چشم نوازترین منظره‌ی روزهای بهار و تابستان شکل بگیرد و محلی باشد برای لحظه‌ای استراحت و گریز از گرمای هوا؛
پل‌های چوبی
از میان روستا جوی بزرگی عبور می‌کند که در گذشته چند پل از جنس تیرهای چوبی روی آن ساخت شده بود؛ پل‌هایی که تردد را برای اهالی و احشام راحت کرده بود و در زمان جاری شدن سیلاب تردد ایمن اهالی را تضمین می‌کرد؛
خانه‌هایی با سقف، در و پنجره چوبی
تمام خانه‌های روستای گیلی تا چند سال پیش خشتی و کاه‌گلی بود. سقف خانه‌ها عمدتا از تیرهای بلند چوبی ( تنه‌ی پوست کنده درخت)، حصیر و تکه‌های کوچک چوب ساخته شده بود که روی آن را با کاه‌گل اندود کرده بودند.
درها و پنجره‌ها هم از چوب بود. این‌گونه بود که نیاز روستاییان به مسکن و امنیت به واسطه درختان تامین می‌شد.
ابزار و وسایل چوبی
تقریبا تمام ابزار و وسایل کشاورزی چوبی یا در بخشی از آن چوب به کار رفته بود. خیش و چون، بیل و کلنگ، داس و یواشن، لولا و سبد و ده‌ها وسیله دیگر که به طرز هنرمندانه و ماهرانه‌ای نیاز اهالی را برای مراحل مختلف کشاورزی و زندگی تامین می‌کرد؛
تنور و نان داغ محلی
تنورستان یا تَندیرِستُن به اتاقی با چندین پنجره و یک دریچه روی سقف، که در کناری از حیاط قرار داشت گفته می‌شد.
این‌جا مختص پخت نان و غذا، جوشاندن شیر و فعالیت‌هایی از این دست بود. در این اتاق یک تنور بزرگ زمینی و وسایل نان‌پزی مانند تخته‌خانه و وردنه (تیله برگ)، سیخ و بیل تنور، مقداری هیمه و… نگهداری می‌شده.
پیش از پخت نان وسایل دیگری چون سفره آرد، نان‌بند و… را هم به آن‌جا می‌بردند. زنان روستای گیلی بخشی از سوخت مورد نیاز تنور و اجاق را از چوب درختان و بخشی دیگر را از پایه ( پهن قالب گیری و خشک شده) دام‌های خود تامین می‌کردند.
کرسی و مدیریت سوخت و انرژی
یکی از روش‌های خلاقانه‌ی مردم ایران و اهالی روستای گیلی در بخش مدیریت سوخت و مدیریت انرژی بوده است.
استفاده از کرسی‌های چوبی و لحاف کرسی برای تمرکز و به دام انداختن انرژی ایده‌ای هوشمندانه بوده است.
هر کرسی با یک تشت بزرگ محتوی ذغال سرخ (یک لایه خاکستر کف+یک لایه ذغال گداخته و یک لایه خاکستر روی آن) دست کم به مدت ۱۲ ساعت گرما تولید کرده و نیاز خانواده را برای تامین گرما در زمستان‌های سخت گیلی رفع می‌کرد.
همچنین زنان روستایی گرد ذغال باقی‌مانده ته گونی را جمع کرده و با آن گوله‌های ذغال درست می‌کردند تا بتوانند از آن استفاده کنند و چیزی هدر نرود.
استفاده از خاکستر
شاید جالب باشد که بدانید زنان و دختران روستا از خاکستر باقی‌مانده از کرسی، تنور و اجاق برای شست و شوی ظرف‌های کثیف استفاده می‌کرده‌اند؛
آن هم با کمترین آسیب مممکن به طبیعت در مقایسه با مایع ظرف‌شویی امروزی… کشاورزان هم برای دفع آفت در مزارع از خاکستر استفاده می‌کرده‌اند.
قالی‌بافی و نقش چوب
یکی از صنایع دستی روستای گیلی قالی‌بافی است که همچنان در برخی خانه‌ها ادامه دارد. در گذشته دار‌های قالی تماما از چوب بوده.
حتی بعد از فلزی شدن دار قالی بخش‌هایی از آن مانند تخته قالی و ورد، چوب پشت کار و چوب زیر کار الزاما چوبی باقی ماند. پس می‌توان گفت بخشی از نیاز معیشتی و نیاز کیفی زندگی مردم به واسطه وجود درخت تامین می‌شده است؛
نخ‌ریسی و پارچه‌بافی
شاید فقط مرحوم کربلایی جعفرقلی میرزائی در روستای گیلی دستگاه پارچه بافی داشت، اما تقریبا در هر خانهای که گوسفند داشتند ابزار و وسایل نخ ریسی موجود بود و به کمک این ابزار چوبی پشم را به نخ تبدیل می‌کردند.
وسایل چوبی آشپزی
هاون چوبی یاری رسان زنان خانه‌دار برای کوبیدن نخود و گوشت برای آبگوشت بود. قدیم‌تر هم وسایل آشپز‌خانه بیشتر از چوب بود، مانند: قاشق، کفگیر، ملاقه، سبد و…
قلاب و چنگک
در گیلی همانند بسیاری از روستا‌های دیگر اهالی برای در امان ماندن برخی اقلام از دست موش و گربه آن را از سقف آویزان می‌کردند.
معمولان “خونه پسینه” و قالی خانه جای مناسبی برای این کار بود و ابزار مورد نظر شاخه‌ای با چند انشعاب بود که با ریسمان از سقف آویزان می‌کردند؛ مانند رخت آویز وسایل را به آن می‌آویختند.
عصا و چوب دستی
یکی از ملزومات چوپانان چوب دستی مخصوص برای همراهی گله است و همینطور مردان از چوب درختان برای خود عصا می‌ساخته‌اند…
سرپناه و محل استراحت
تک درخت گیچ (در دیگر مناطق کشور: گیرچ، گیورچ، گیوژ، بلچ، ولیک، یمیشان و…) که در فاصله‌ی زیادی از روستا قرار گرفته.
این درخت محلی برای استراحت چوپانان و کشاورزان، سرپناهی برای پرندگان و حیوانات است. درخت گیچ به صورت خودرو در کوه‌های این منطقه می‌روید.
این منطقه فاقد پوشش درختی خودرو است و شاید این تک درخت باقی مانده‌ای از ده‌ها درخت دیگر از دوارن قدیم باشد.
در هر صورت این درخت از ارزش معنوی و اکولوژیکی بسیار بالایی برخوردار است که حفاظت و تکثیر آن آثار مثبتی دارد.
چوب برای بازی
ساختار اصلی بازی الک‌دولک که در نقاط مختلف کشور رواج دارد و مخصوصا در روز ۱۳ به‌در جوانان روستای گلی این بازی را انجام می‌دهند؛
تامین میوه از باغ‌ها
درختان گردو و بادام، سیب و زردآلو و… تامین کننده‌ی بخش مهمی از نیاز بدن به مواد مغذی بود که حتی در زمان پر محصولی می‌توانستند مازاد نیاز خود را بفروشند؛
رابطه کودک و درخت
چند درخت توت پشت برج یا کنار منبع آب بود که احتمالا تمام اهالی در کودکی حداقل یکبار از آن بالا رفته و توت خورده‌اند.
درختان باغ‌ها و دشت در اصل محل بازی، رویاپردازی و مهارت آموزی کودکان روستا بود؛
قصاب و درخت
یک درخت ونو کهنسال جلوی قصابی کوچک روستا بود که قصاب برای سلاخی، گاو و گوسفند را از درخت آویزان می‌کرد؛
نگینی سبز در میان صحرای زرد
روستای گیلی به خاطر وجود درختان بی شمار دو طرف جوی آب که از ابتدا تا انتهای روستا ادامه داشت از دور مانند نگینی در میان صحرا بود.
تلطیف هوای روستا
آب و هوای روستا به خاطر تعداد زیاد درختان در تابستان خنک و مطبوع بود؛
خانهای برای دیگر موجودات
درختان صنوبر خانه و پناهگاه هزاران پرنده و حشره و جانور بود؛ کلاغ‌ها خانه‌های خود را همانند واحد‌های آپارتمانی به صورت طبقاتی در درخت‌ها ساخته بودند.
آموزش و تربیت
در گذشته که مکتب و ملا بود، بچه‌ها با ذغال روی تخته چوب یا تکه ای حلبی مشق می‌نوشتند. بعد‌ها هم میز و صندلی‌ها از جنس چوب بود. دانش‌آموزان چه در مکتب و چه در مدرسه طعم فلک و ترکه را هنوز به یاد دارند.
نماد‌های چوبی
صندوق و در گنجه‌ها
بیابانی‌زایی در گیلی
سال‌ها پیش بنا بر تصمیم دهیار و شورای روستای گیلی مظهر قنات با بیل مکانیکی و تجهیزات مدرن حفاری شد تا به قول خودشان مشکل اختلاف سطح و شیب را که باعث کاهش خروجی آب قنات شده است را حل کنند!
در حالی که سازندگان قنات گیلی این مسئله را همان ابتدا به کمک شترگلو* حل کرده بودند، آن‌هم در زمانی که خبری از علوم نوین و تجهیزات پیشرفته‌ی امروزی نبود.
لذا جوی سیمانی جدید از بالا تا پایین روستا ساخته شد. جوی قدیمی متروک ماند و کلیه‌ی درختان در طول این مسیر خشک و یا برای عملیات عمرانی ریشه کن شد.
وضعیت به حدی اسفناک بود که حتی هزاران کلاغ روستا را ترک کرده و به جای دیگری رفتند. هرچند تغییر در مظهر قنات و ساخت جوی سیمانی به کمک علم و تکنولوژی روز بود، اما بعد از آن جریان آب از مظهر قنات هرگز مانند گذشته نشد.
اختلاف سطح و شیب بسیار کم باعث جریان بسیار کند و بلکه سکون آب قنات در طول مسیر شد.
اما همچنان روند نابودی طبیعی و غیر طبیعی درختان گیلی ادامه دارد و طبق مشاهدات نگارنده مراتع گیلی به دلیل چرای بی رویه و… در ابتدای راه بیابانی شدن هستند و تک درخت‌های باقی مانده گیچ، ونو و… به شدت تهدید می‌شوند.
باسلام
خدمت اقا احسان امید وارم همیشه در کاهای خود موفق باشی خیلی از دیدن این عکسها خوشحال شدم
درود بر شما
سپاس از حضورتون در مجله سبک زندگی سبز
به امید آبادی گیلی و ایران عزیزمان
با سلام
تشکر از نوشته های دلسوزانه شما
درود، سپاس از توجه شما
درود بر شما
نوشتار خوبی بود . پایدار باشید ?